فقر

فقر در منظر اهل لغت 
لغت ‌شناسان برای فقر معانی بسیار ذكركرده اند. بخشی از این معانی عبارت ‌است از: تنگدستی، تهیدستی، پریشانی، شكستن، كنده كاری كردن، دهانه ی قنات ‌و گودالی كه در آن نهال خرما می كارند. آنچه در این تحقیق مورد نظر ماست، تنگدستی و تهیدستی است كه از دیگر معانی مشهورتر می نماید. 
افزون بر این لغت ‌شناسان، مبتلا به درد كمر و یا شكستگی ستون فقرات ‌را فقیر نگاشته اند. بر این اساس، تهیدست را فقیر می خوانند؛ زیرا ستون ‌فقرات توانایی اش شكسته است. 

فقر درنظر مفسران 
علاّمه طباطبایی ،ره ، نخست مانند اهل ‌لغت فقیر را تهیدست معنا می كند. سپس به مقایسه ی واژه فقیر و مسكین می پردازد و موقعیت مسكین را دشوارتر معرفی كرده، می فرماید: 
مسكین تنها ندار را نمی گویند، بلكه به كسی می گویند كه علاوه بر آن دچار خواری و ذلت هم باشد؛ یعنی فقرش به حدی برسد كه مثلاً مجبور شده، از آبروی خود مایه گذاشته، دست احتیاج نزد دیگران دراز كند. 

در تفسیر نمونه نیز فرق این دو واژه را چنین تبیین كرده است: 
فقیر كسی است كه در زندگی خود كمبود مالی دارد، هرچند مشغول كسب و كاری باشد، و هرگز دست نیاز پیش كسی دراز نمی كند. اما مسكین شخصی ‌است كه نیازش شدیدتر بوده و دستش از كار كوتاه است و به همین جهت، دست به گدایی می زند. شاهد این موضوع یكی ریشه ی كلمه مسكین است كه ‌از ماده ی سكون گرفته شده، گویا چنین كسی بر اثر شدت فقر ساكن و زمین گیر شده است. 

همچنین در روایتی كه از امام باقر ،ع،یا امام صادق ع،نقل شده، آمده است: فقیر كسی است كه سؤال نمی كند؛ مسكین حالش از او سخت تر است و كسی ‌است كه از مردم تكدی می كند.

فقر در نگاه فقیهان 
چون فقیران در شمار اصنافی كه زكات به آن ها تعلق می گیرد، جای دارند، فقیهان مسئله ی فقر را از نظر مفهوم و حدود آن مورد توجه قرار داده اند. در نظر آنان، ضابطه ی فقر به عنوان شرط استحقاق زكات، كافی نبودن درآمد برای گذران زندگی فرد و افراد تحت سرپرستی وی شمرده می شود. از این ملاك، درمی یابیم فقر مورد توجه آن ها، فقر نسبی است؛ چنان كه شیخ طوسی در -نهایه-می فرماید: 

كسی كه زندگی _ اش با پنجاه درهم ‌می گذرد، زكات بر او روا نیست؛ اما كسی كه با داشتن 700 درهم نمی تواند به خوبی زندگی اش را اداره كند، می تواند زكات بگیرد. 
تتبع دركلام فقها و نیز روایاتی كه مستند فتوای آن بزرگان است، بیان گرآن است كه مراد از گذران زندگی تنها اكتفا به كم ترین حدمعشیت، كه دراقتصاد ملاك فقر مطلق شمرده می شود، نیست؛ بلكه بدان معناست كه فقیر چنان یاری شود تا به سطح زندگی متوسط افراد جامعه دست یابد. البتّه این درصورتی است كه تأمین همه ی فقرا در این سطح ممكن باشد. آنچه ازكلام فقیهان، درباره ی حد فقر و ملاك پرداخت زكات، می توان استفاده كرد، چنین است: 
1. كسانی كه به رغم داشتن سرمایه ی كسب یا اشتغال از درآمد كافی برای ‌مخارج زندگی، در حد متعارف بی بهره اند، فقیرند. 
2. آنان كه قدرت تأمین هزینه های روزمره دارند، اما از تهیه ی مسكن، لوازم خانه، مخارج ازدواج و مانند آن ناتوانند، می توانند به قدر نیاز از زكات بهره گیرند. 
3. كسانی كه به سبب ناتوانی جسمی قدرت كار و كسب درآمد ندارند، فقیر شمرده می شوند. 
4. آنان كه با داشتن مهارت، به سبب نداشتن ابزار كار و سرمایه، كار مناسب ندارند و نیز كسانی كه به سبب پرداختن به دانش نمی توانند درآمد به دست آورند، می توانند از زكات استفاده كنند. البتّه گروهی می گویند دانشجو وقتی می تواند از زكاتی كه سهم فقیران است، بهره گیرد كه دانش اندوزی بر وی واجب عینی یا كفایی باشد. در غیر این صورت، اگر در تحصیل قصد قربت داشته باشد، می تواند از سهم سبیل اللّه، كه یكی دیگر از موارد مصرف زكات است، استفاده كند. 
از سوی دیگر، افرادی كه توان كار و كسب در آمد دارند، اما به سبب تنبلی و سستی كار نمی كنند، از نظر فقیهان، فقیر شمرده نمی شوند و پرداخت زكات به آن ها جایز نیست. 

فقر در نگاه فیلسوفان و عارفان 
در دیدگاه فیلسو فان و عارفان، جز خداوند همه ی موجودات جهان فقیر و نیازمندند. خداوند تنها موجود بی نیازی است كه از توانگری ذاتی برخوردار است. چنان كه در قرآن كریم نیز به این مطلب اشاره رفته است: 
یا ایها الناس انتم الفقراء الی الله والله هوالغنی الحمید.
هر قدر انسان از این نیازمندی آگاهی بیش تری پیدا كند، به خداوند نزدیك تر می شود و به درجات بالاتری از كمال دست می یابد. بنابراین، پیامبران و امامان فقیرترین انسان ها بودند و بر این فقر خود افتخار می كردند. اشعار عارفان واقعی نیز از اعتراف به چنین نیازمندی آكنده است. به ‌طورطبیعی چنین افرادی خود را از همه موجودات جهان بی نیاز احساس می كنند. دیوان حافظ از این معارف والا سرشار است: 
دولت فقر خدایا به من ارزانی دار 
كین كرامت سبب حشمت و تمكین من است 
واعظ شحنه ‌شناس این عظمت گو مفروش 
زانكه منزلگه سلطان دل مسكین من است 

در جای دیگر می فرماید: 
من كه دارم در گدایی گنج سلطانی به دست 
كی طمع در گردش گردون دون ‌پرور كنم 
گر چه گردآلود فقرم شرم باد از همتم 
‌گر به آب چشمه ی خورشید دامن تركنم 
عاشقان را گر در آتش می پسندد لطف دوست 
تنگ چشمم گر نظر در چشمه ی كوثر كنم .

 
1. فقر جسمی 
شخصی كه نقص عضو دارد، دچار فقر جسمی است؛ بدین ترتیب، معلولان در شمار فقیران جای دارند؛ هر چند از ابعاد دیگر در درجات بالایی از توانگری باشند. البته چنین فقری اغلب به فقر مالی نیز می انجامد. 

2. فقر فرهنگی 
بی تردید خرد یكی بزرگ ترین نعمت های خداوند متعال است. چنان كه ‌حضرت علی ع،می فرماید: 

هیچ نعمتی از عقل برتر نیست ؛ 

ولی برخی ازانسان ها از این نعمت بزرگ بی بهره یا كم بهره اند. عقل مراتب مختلفی دارد. گروهی از پایین ترین مرتبه ی آن یعنی توان درك نیز بی بهره اند. شریعت برای تدبیر زندگی چنین افرادی سرپرست مشخص كرده است. گروهی دیگر، به رغم برخورداری از این مرتبه از مراتب بالاتر آن یعنی مرحله ی كسب دانش ‌و نیز عقل عملی، كه سبب تشخیص درست از نادرست می گردد، بی بهره اند. این دسته در روایت ها نادان شمرده شده اند. 

حضرت علی ع، می فرماید: هیچ ‌فقری مانند نادانی نیست. 

3. فقر روحی و ذهنی 

گروهی، به ‌رغم برخورداری از مواهب طبیعی بسیار، همواره خود را نیازمند می پندارند؛ در اندیشه ی افزایش دارایی خویش به ‌سر می برند و ازمشاهده ی مردم داراتر در حسرت فرو می روند. آزمندی و حسد در جان این ‌افراد ریشه دوانیده، آن ها را از درون می پوساند.
علی ع،می فرماید: 
الطمع فقر حاصر. 
طمع فقری فراگیر و محدودكننده است. 
برخی از راویان، این روایت را فقر ظاهر نگاشته اند؛ یعنی طمع فقری آشكار است . حضرت در جای دیگری این فقر را بدترین فقرها دانسته اند . چنین شخصی هر قدر داراتر شود، فقرش فزونی می یابد؛ مانند تشنه یی كه ‌نوشیدن آب دریا بر تشنگی اش بیفزاید. 
مقابل این وضعیت، حالت استغناست. در این حالت، ممكن است شخص تنگدست باشد؛ ولی در درون خویش احساس آرامش و بی نیازی كند. معصومان: این حالت را ستوده، دارندگان آن را داراترین مردم خوانده اند. 

امام باقر ع، می فرماید: 
لا فقر كفقر القلب و لا غنی كغنی القلب.
هیچ فقری چون فقر روحی و هیچ توانگریی چون استغنای روحی نیست. 
یكی از عواملی كه در فقر روحی موثر است، تبلیغ فرهنگ مصرفی و ترویج كالاهای لوكس و تجملی در جامعه است. وقتی شخصی می بیند در شهر یا همسایگی اش كسانی امكاناتی دارند كه او فاقد آن هاست، در درون خود احساس كمبود و نیاز می كند. این احساس كمبود و نیاز، گاه در سطح جامعه گسترش می یابد و جامعه ی بی بهره از ثروت و رفاه با مشاهده ی جوامع توسعه یافته، خود را نیازمند می یابد. 
  4. فقر مالی 
این نوع فقر، كه موضوع اصلی بحث ماست، فقر مالی، فقر اقتصادی، فقر معیشتی و محرومیت نیز خوانده می شود. برخی از اقتصاددانان در تعریف این ‌نوع فقر می گویند: 
فقر عبارت است از ناتوانی در برآورده ساختن نیازهای انسانی. 

فقر عبارت است از عدم برخورداری از حدا قل امكانات معاش و یا به تعبیردیگر عدم برخورداری از قوت لایموت. 

فقر یعنی ناتوانی انسان در تأمین حد كافی نیازمندی ‌های بنیادی خود به منظور رسیدن به یك زندگی آبرومند و شایسته به عنوان شرط لازم در رسیدن به سوی كمال. 

با توجه به تعریف ‌های فوق، برای شناخت دقیق فقر باید نیازهای اولیه و اساسی انسان مشخص شود. در این باره نیز تعریف های گوناگونی وجود دارد. گروهی اموری را كه فقدان آن ها سبب از بین رفتن هستی افراد می شود، نیازهای اساسی بشر می دانند؛ و دسته یی نیازها را بر اساس سطح متوسط ‌زندگی در جامعه تعیین می كنند. بر اساس معیار اول فقط اساسی كسانی كه در مرز گرسنگی و مرگ قرار دارند، فقیر شمرده می شوند؛ اما معیار دوم ‌گستره ی وسیع تری دارد. از سوی دیگر، حداقل نیازهای مردم، در مكان ها و زمان های مختلف، متفاوت است. بسیاری از كالاهایی كه در كشورهای توسعه یافته نیاز اولیه شمرده می شود، در برخی از كشورها لوكس تلقی می گردد. چنان كه ممكن است كالایی در یك زمان تجملی به شمار رود؛ ولی در زمانی دیگر ضروری شمرده شود. بر اساس اختلاف نظر در مفاهیم یاد شده.